AMAÇ

Uygulamalı Dijital İlahiyat Araştırmaları Eğitimi, ilahiyat sahasının araştırma süreçlerinin dijitalleştirilmesine katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla eğitim etkinliklerini destekleme programı kapsamında 2023/3 döneminde ilk olarak dijital beşerî bilimlerin temel yöntemlerini gündeme alarak ilahiyat fakültelerine yönelik bir eğitim programı olarak düzenlenmiştir. Bu eğitim kapsamında coğrafî bilgi sistemleri, ağ analizleri, metin analizleri ve yapay zekâdan oluşan modüllerle ilahiyat alanında yüksek lisans ve doktora yapan araştırmacılarla alanın uzmanı eğitimciler bir araya getirilmiştir. Bu eğitim kapsamında katılımcı tercihlerinin yapay zekâ (YZ) modülünde yoğunlaşması, YZ metodlarının İslam araştırmalarında kullanımında görülen gelişmeler ikinci eğitim programının bu yöntemlere odaklanmasını gerekli kılmıştır. Hedef kitlesi ilahiyat fakültelerinde yüksek lisans ve doktora yapan araştırmacılardan oluşan 7 günlük bir eğitim programı organize edilmiştir.

YZ uzun süredir bilim dünyasını meşgul eden, birçok alt dala sahip geniş bir alanı temsil etmektedir. Tıbbî araştırmalardan çevre mühendisliğine, otonom sürüş teknolojilerinden yüz tanıma sistemlerine kadar birçok alanda YZ yöntemlerine dayalı dijital araçlarla karşılaşılmaktadır. YZ eğitim alanında çeviri, özetleme, sesli asistanı uygulamalarıyla da yer edinmiş görünmektedir (çeviri hizmeti sunan platformlar, dijital sözlükler, dil öğreniminde kullanılan uygulamalar, yapay zekâ tasarım asistanları vb.). İnsan zekâsının ezberleme, tekrar etme, örüntü işleme mantığı YZ ile dijital ortamda yeniden işlenmektedir. İnsanın öğrenme süreçlerini makinenin taklit etmesindeki başarı gün geçtikçe ivme kazanmaktadır ve uzun bir tarihe sahip YZ alanının etkisi sosyal bilimlerde de kendisini göstermektedir. Yapay sinir ağları, doğal dil işleme, optik karakter tanıma ve makine öğrenmesi algoritmaları sosyal bilimlerdeki veriye dayalı araştırma süreçlerine dahil olmaktadır. İnsan dilinin makinece taklit edilmesi, el yazısı metinlerin otomatik transkripsiyonu, veri elde etme ve veri analizi araştırmalarının metinlere uygulanması araştırmacılar için yeni ufuklar açmaktadır.

Dijitalleşmedeki hızlı dönüşüme ilahiyat araştırmalarının adaptasyonu da kaçınılmaz görünmektedir. Makine öğrenmesi, text mining, derin öğrenme, doğal dil işleme gibi yapay zekâ alt dallarının metotlarıyla yapılan ilahiyat alanındaki çalışmalar son yıllarda ivme kazanmaya başlamıştır. NLP teknolojilerinin kullanıldığı Arapça üzerine yapılan araştırmaları CAMel-Lab projesi gibi geniş Arap coğrafyasının dil birikiminin dijital ortama aktarılmasına imkân tanımaktadır. Yine YZ metodlarıyla oluşturulan OCR ve HTR teknolojilerine dayalı Transkribus, Akis gibi otomatik metin transkripsiyon platformları özellikle Osmanlı Türkçesi metinleri odağında gelişme gösterirken, yazma eserler üzerine çalışmaları merkeze alan eScriptorium gibi platformlarda OpenITI modelleri oluşturulmuştur ve İslamî literatüre yeni metinlerin kazandırılması hedeflenmiştir (Saraçoğlu, 2023, 863). Osmanlı Türkçesinin dil birikimini dijital sözlük kullanımının ötesine geçiren ve yazma eserler üzerine araştırma yapanlar için kelimelerin okunan kısımlarının Arap alfabesiyle yazılarak geri kalanının makine tarafından tanımlandığı LexiQamus da OCR teknolojilerine dayalı bir hizmettir. Mohamed Alkaoud ve Mairaj Syed tarafından hazırlanmış olan ve “ukhBERT”, bir NLP modelidir. “ukhBERT” rivâyet aktarımında kullanılan isnâdlarda yer alan râvî adlarının tespitine dönük bir çalışmadır. Buna göre râvi adlarının Arapça isimlerin yapısından kaynaklanan bir problemle isnâdlarda birden farklı şekilde yazılması, bilgi aktarımında müphem ifadelere isnâdlarda yer verilmesi gibi durumlardan kaynaklanan problemlerin çözülmesi hedeflenmektedir (Alkaoud & Syed, 2010).

Güçlü bir teknik alt yapı ve büyük finansal destekleri gerektiren YZ metodlarının kullanıldığı ilahiyat araştırmaları henüz sınırlı sayıdadır. İslamî literatürün geniş bir veri havuzu oluşturacak zenginliği düşünüldüğünde büyük bir potansiyeli olan bu sahanın ulusal ve uluslararası düzeyde İslamî literatürün temsiline önemli katkılar sunacağı aşikardır. Alandaki sınırlı sayıdaki yayın ve projelerin bir kısmı aşağıdaki şekildedir:

Yayınlar:

Aqil M. Azmi ve Nawaf bin Bedia, “e-Narrator-An Application for Creating an Ontology of Hadiths Narration Tree Semantically and Graphically”, The Arabian Journal for Science and Engineering, 35/2C (2010), 51-68;
Aqil M. Azmi ve Amjad M. AlOfaidly, “A Novel Method to Automatically Pass Hukm on Hadith”, 5th International Conference on Arabic Language Processing (CITALA ‘14), Fas 2014.
Nizar Y. Habash, Introduction to Arabic Natural Language Processing, thk. Graeme Hirst (Morgan & Claypool, 2010); Imed Zitouni (ed.), Natural Language Processing of Semitic Languages, thk. Graeme Hirst vd. (Berlin:Springer, 2014).
Tombul, Sema. “Veri Madenciliği Tekniklerinin ve Algoritmik Araştırmaların Hadis İlmine Uygulanabilirliği”, Eskiyeni, 44 (2021), 461-474.
Mohamed Alkaoud- Mairaj Syed, “Learning to Identify Narrators in Classical Arabic Texts”, Procedia Computer Science, 189 (2021), 335-342.

Projeler:

“Osmanlı Dönemi Fetva Mecmualarının Karşılaştırılmasında Yapay Zekâ Yöntemlerinin Kullanılması”, Destekleyen, TÜBİTAK, Yürütücü: Dr. Arş. Gör. Ahmet Faruk Çelik (devam ediyor). Haziran 2022 tarihi itibariyle kabul almış Tübitak destekli metin analizlerine dayalı bir projedir. Projede 17. yy. şeyhülislamlarından Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetvalarını diğer şeyhülislam fetvaları ile mukayese etme imkânı sunan bir yapay zekâ programı geliştirmek ve bu kıyaslamalar neticesinde ilk bakışta yapısal unsurları dolayısıyla aralarında ortaklıklar görünen fetvâ mecmualarının benzerlik oranlarının sorgulanması hedeflemektedir.
“Linked Open Tafsir” Goethe Üniversite’ne bağlı Akademie für Islam in Wissenschaft und Gesellschaft (AIWG) merkez olmak üzere, Frankfurt’taki Goethe Üniversitesi’nden Ömer Özsoy, Berlin’deki Humboldt Üniversitesi’nden Serdar Kurnaz ve Giessen’daki Justus Liebig Üniversitesi’nden Yaşar Sarıkaya’nın yürütücülüğünde ve bu üç üniversitenin iş birliği ile 2018-2022 yılları arasında hazırlanan projedir. Projede İbn Cerîr et-Taberî’nin (ö. 310/923) Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân eserinin rivayet ve isnadları onlarca farklı kategoride kodlanarak tasnif edilmiştir. Metin analiz yöntemlerinin kullanıldığı bu aşamanın ardından elde edilen veriler yapay zekâ algoritmalarıyla belli sorular çerçevesinde yeniden işlenip araştırmacıya sunulmaktadır. Bu yönüyle yalnızca veri toplama aşamasında yapay zekâ algoritmalarını bir alt yapı olarak kullanan diğer projelerden farklılık arz eden bir yapıdadır.
“Quran in Fiqh” Yusuf Çelik ve Christian Lange tarafından yürütülen Footprinter (Qur’an in Fıqh) ise ilahiyat sahasındaki metin analizine dayalı çalışmalar arasında kullanım kolaylığı, grafik okuma kolaylığı, görselleştirme tercihleri ve veriye doğrudan erişim imkânı sunması yönüyle oldukça dikkat çekici bir projedir. Metin analizleri yardımıyla fıkıh metinlerindeki ayetlerin ve ayetlerden bölümlerin kodlandığı projede, farklı mezheplere mensup âlimlere ait metinlerde geçen ayetler ve aralarındaki ilişkiler görselleştirilmiştir. Araştırmacının bağlamı içerisinde ayeti okuyabilmesi için ana metin/ler de mezheplere göre tasnif edilerek sunulmuştur. Böylelikle bir tefsir araştırmacısının uzun zamanını alacak bir verinin tespiti kısa bir zamanda mümkün olmaktadır. Sitede ayet numarası, müellif adı, metin adı ve tarihi ve mezheplere göre sorgulamalar yapmak mümkündür.

İlahiyat fakültelerindeki eğitim süreçlerine dahil edilmesi gereken dijital araştırma yöntemlerinin büyük dil modellerinin ortaya çıktığı son birkaç yılda yeni bir bağlama taşındığını söylemek mümkündür. OpenAI şirketinin ChatGPT’yi kullanıma açmasının ardından birkaç ay içerisinde ilahiyatın temel alanlarından olan hadis sahasından metinlerle HadithGPT modelinin üretilmiş olması bu bakımdan dikkat çekicidir. Yine 2023 yılında Türkiye’de üretilen İsarGPT modeli ise (bu eğitimde yer verilecektir) büyük dil modellerinin ilahiyat araştırmalarını hızla etkileyeceğini göstermektedir.

Zikredilen gelişmeler bir yandan YZ yöntemlerinin ilahiyat çalışmalarına entegre edilebileceğini göstermesi bakımından önemliyken diğer taraftan ciddi bir adaptasyon problemini de beraberinde getirmektedir. Bu proje kapsamında ilahiyat alanından araştırmacılar için bir eğitim ortamı oluşturmak, örnekler üzerinden hem YZ hem ilahiyat perspektifinden metodolojik problemleri ele almak, güncel ve hızla gelişmekte olan yöntemleri ilahiyat araştırmacılarının gündemine taşımak hedeflenmektedir. Bu bağlamda genel giriş ve etik derslerinin ardından (Doç. Dr. Yunus Uğur, Dr. Arş. Gör Tuba Nur Saraçoğlu, Dr. Öğr. Üyesi Tuba Nur Umut) söz konusu yöntemlerin kodlama alt yapısını ve YZ alt dallarından derin öğrenme ve makine öğrenmesi metodlarını (Prof. Dr. Hasan Güçlü), ilahiyat sahasında hazırlanan modellerin YZ metodlarına göre analizini (Dr. Öğr. Üyesi Taha Koçyiğit), NLP ve OCR/HTR alt dallarından teorik ve uygulamalı dersleri (Dr. Öğr. Üyesi Şaziye Betül Özateş ve Jonathan P. Allen) ve büyük dil modellerinin metin analizlerinde kullanımında ilahiyat alanı açısından karşılaşılan teorik problemlerin ele alındığı (Arş. Gör. Yusuf Büyükyılmaz) bir eğitim paketi hazırlanmıştır. Aynı zamanda söz konusu yöntemlerin uygulandığı bir Tübitak destekli bir uluslararası projeye de uygulama sunumu olarak yer verilecektir (Assistant Professor Yusuf Çelik ve Dr. Arş. Gör Ahmet Faruk Çelik). Proje yürütücülerinin metinden veri elde etme, analiz, görselleştirme gibi konularda ilgili çalışmalarındaki tecrübelerinden katılımcıların istifade etmesi hedeflenmektedir.

Prof. Dr. Hasan Güçlü (Yapay Zekâ Mühendisliği): Uzun süredir ağ analizleri, programlama dilleri ve yapay zekâ alanında eğitimler veren ve daha önce hazırlanan eğitim programında da yapay zekâya giriş dersi veren Güçlü’nün, aynı zamanda İslamî literatürü ilgilendiren yayımlanmamış çalışmaları vardır. Proje kapsamında yapay zekâ alt dallarından olan ve birçok çalışmanın temelini oluşturan makine öğrenmesi ve derin öğrenme metodları konusunda eğitim verecektir.

Doç. Dr. Yunus Uğur (Tarih/DBB): Osmanlı tarihi alanındaki çalışmaları başta olmak üzere Türkiye’de DBB alanıyla ilgili ilk çalışma ve projeleri yapan, eğitim programları ve yayınlarıyla Türkiye’de bu alanın önde gelen isimlerinden olan Uğur, kurumsal olarak da DBB çalışmalarının temsiline öncülük etmektedir. Proje kapsamında dijital beşerî bilimler yaklaşım ve yöntemleri içerisinde yapay zekâ metodları konusunda teorik giriş eğitimi verecektir.

Assistant Professor Yusuf Çelik (Digital Humanities &Islam): Halen Vrije Universiteit Amsterdam’da görev yapan Çelik, Utrecht, Harvard gibi dünyanın tanınmış üniversitelerinde çeşitli projelerde yer alıp eğitimler vermiştir. Yukarıda ele alınan Quran in Fiqh projesinde yazılımcı olarak yer almış ve İslam hukuku, tefsir ve felsefe gibi ilahiyat alanlarında da birçok çalışmaya imza atmıştır. Proje kapsamında kendi geliştirdiği yazılım çerçevesinde uygulama örnekleriyle metinden veri elde etme süreçleri üzerine ders verecektir.

Dr. M. Taha Koçyiğit (Veri Bilimi ve Yapay Zekâ): Bilgisayar mühendisliği, fizik ve yapay zekâ alanlarından derin öğrenme ve bilgisayarlı görü konularında eğitimi olan, bu alanda Edinburgh Üniversitesi’nde doktorasını tamamlamış ve İslamî metinlerin analizlerinde kullanılan yapay zekâ alt yapısına dayalı İsarGPT’nin üreticileri arasında yer alan Koçyiğit, proje kapsamında büyük dil modellerinde İslamî metinlerin analizinde karşılaşılan teknik sorunlara odaklanacak ve OpenITI corpus ve İsarGPT’nin kullanılması konusunda eğitim verecektir.

Dr. Öğr. Üyesi Şaziye Betül Özateş (Veri Bilimi ve Yapay Zekâ): Bilgisayar mühendisliği lisans, yüksek lisans ve doktora eğitiminin ardından Stuttgart Üniversitesinde ve KUIS AI Center'da araştırmacı olarak çalışmıştır. NLP, makine öğrenmesi, sözdizimsel analiz gibi sahalarda yayınları olan Özateş, proje kapsamında NLP eğitimi verecektir.

Dr. Jonathan P. Allen (Historian /OpenITI): İslami metinlerin analizleri için büyük bir corpus oluşturan ve birçok alt araştırma konusunda uzun yıllardır sürdürdükleri çalışmalarıyla tanınan OpenITI projesinde yer alan Allen, söz konusu proje kapsamında OCR teknolojilerinin yazma eserlere uygulanması, eserlerin modellenmesi alanlarında çalışmaktadır. Uzun senelerdir yazma eser araştırmaları yapan araştırmacı bu proje kapsamında yazma eser araştırmalarına OCR ve HTR teknolojilerinin katkısını ve eScriptorium’da kullanılan OpenITI modellerini anlatacağı bir ders verecektir.

Dr. Öğr. Üyesi Tuba Nur Umut (İlahiyat/ Felsefe Tarihi): Mühendislik ve ilahiyat eğitimleri almış olan Umut, felsefe alanındaki ahlak çalışmalarının yanı sıra dijitalleşme süreçlerinin getirdiği etik problemlere dair de yayın ve çalışmalara sahiptir. Proje kapsamında yapay zekâ ve etik konusunda ders verecektir.

Dr. Öğr. Üyesi Tuba Nur Saraçoğlu (İslam Tarihi): Uzun süredir DBB yöntemleri ile ilgili olarak çalışan, bu alanda yayımlanmış makale ve İslam tarihi alanında ağ analizlerini kullandığı doktora tezi olan proje yürütücüsü, eğitim kapsamında dijital ilahiyat araştırmalarında kullanılan yapay zekâ modelleri, bunların alana sağladığı açılımlar ve bu yeni yöntemlerin ilahiyat sahasına adaptasyonu konusunda giriş eğitimi verecektir.

Dr. Arş. Gör Ahmet Faruk Çelik (İslam Hukuku): İlahiyat İslam hukuku alanında eğitim alan Çelik, fetva mecmualarının YZ modellerine dayalı olarak mukayeseli analizini yapma imkânı tanıyan Tübitak destekli bir projenin yürütücülüğünü yapmaktadır. Proje kapsamında kendi araştırma süreçlerinde elde ettiği metodolojik yaklaşım ve YZ metodlarının hukuk metinlerine uygulanmasının sonuçlarını, bunların konvansiyonel çalışmalardan farklı olarak alana ne kazandırdığını anlatacağı bir ders verecektir.

Arş. Gör. Yusuf Büyükyılmaz (İslam Tarihi): İslam tarihinin önemli kaynaklarından olan biyografi eserleri hakkında text mining yöntemi kullanarak veri elde etme süreçlerini incelediği çalışmaları olan Büyükyılmaz, halen büyük dil modellerine dayalı olarak analizlerini sürdürdüğü doktora tezine devam etmektedir. Proje kapsamında ChatGPT gibi dil modellerinin kişiselleştirilmesi, İslamî literatürün makine öğrenmesi süreçlerine adaptasyonu ve bu süreçte karşılaşılan teknik ve teorik problemleri ilahiyat perspektifinden ele alacaktır.