AMAÇ (23/3)

Uygulamalı Dijital İlahiyat Araştırmaları Eğitim Programı, ilahiyat alnında sürdürülen akademik çalışmalarla dijital beşerî bilimlerin yöntemleri arasında bir iletişim kurmayı amaçlamaktadır. Dijitalleşme süreçlerinin sosyal bilimleri de etkisi altına alması, dijital beşerî bilimler (bundan sonra DBB) olarak adlandırılan yeni birtakım çalışma yöntemlerini doğurmuştur. Coğrafi bilgi sistemleriyle bilginin haritalanması, ağ analizleriyle sosyal ilişkilerin yeniden yorumlanması, nicel yöntemlere dayalı metin analizlerinin yapılması sosyal bilimlere yeni bir perspektif kazandırmakta ve bu geniş sahanın yöntemlerinin yeniden yorumlanmasına imkân tanımaktadır. Bu çalışma yöntemlerinin İslamî literatüre adaptasyonu ise son 20 yıldır akademinin gündemindedir. Uluslararası düzeyde devam eden başta OpenITI, Kitab, Sharia olmak üzere kapsamlı birçok proje ile “Islamicate Digital Hümanities” olarak adlandırılan müstakil bir çalışma sahası olma yönünde ilerlemeler kaydedilmektedir. Hesaplamalı sosyal bilimlerin yöntemlerinin kullanıldığı bu projelerde, İslamî literatürün bir araya getirilmesi ve kodlanması (OpenITI Corpus), klasik metinlerin kendi içerisindeki bilgi intikalinin ölçülebilir bir forma dönüştürülerek analiz edilmesi (KITAB projesi), görselleştirilmesi, veri setlerinin açık erişimle yayınlanması farklı disiplinlerden geniş ekip çalışmalarıyla sürdürülmektedir. İlahiyatın temel alanlarından olan fıkıh (Sharia Projesi), hadis ve Kur’an ilimlerine (Linked Open Tafsir) dönük projelerin yanı sıra, NLP teknolojileriyle yeni imkanlarla zenginleşen Arap dili çalışmalarını (CAMel-LAb gibi), İslam tarihi alanıyla irtibatlı olan Ortadoğu ve Osmanlı tarihi araştırmalarını kapsayan çok sayıda çalışma sürdürülmektedir. (Söz konusu projeler hakkında detaylı bilgi için bkz: Saraçoğlu, 2022). Çeşitli kodlama dilleri ve yapay zekâ araçlarıyla yapılan hesaplamalı işlemler, otomatik transkripsiyon gibi hizmetler ilahiyat alanında çalışanların akademik iş yükünü azaltmakta ve farklı araştırma yöntemleriyle çalışan akademisyenlerle iş birlikleri geliştirme imkânı sunmaktadır. Konvansiyonel yöntemlerle yıllarca sürecek bir araştırmanın kodlama yardımıyla oldukça kısa sürede yapılması ve büyük veri setlerine dayalı analizlerin ortaya çıkardığı yeni sonuçlar ilahiyat çalışmalarına yeni bir perspektif kazandırmaktadır.

Türkiye’deki DBB çalışmaları da uzun süredir devam ettirilmektedir.  Bu saha projede işbirliği yapılan Marmara Üniversitesi Dijital Beşerî Bilimler Araştırma Merkezi’yle kurumsal kimliğine kavuşmuştur. İlahiyat ve İslamî ilimler fakültelerini yakından ilgilendiren ve henüz bu fakültelerin müfredatına lisans üstü düzeyde dahi alınmamış olan bu yeni sahada, ilahiyat fakültelerinin temsili adına sınırlı sayıda da olsa önemli yayın ve projeler vardır.

Kitaplar:

• Şentürk, Recep. Toplumsal Hafıza Hadis Rivayet Ağı, 610-1505. çev. Mehmet Fatih Serenli. İstanbul: Gelenek Yay., 2004.

Sosyal ağ analizlerini odağına alan bu çalışma Recep Şentürk tarafından 1998’de Columbia Üniversitesinde hazırlanan hadis rivâyet ağlarını sosyolojik paradigmalar bağlamında inceleyen “Narrative Social Structure: Anatomy of the Hadith Transmission Network, CE 610-1505” başlıklı doktora tezinin Türkçe tercümesidir.

​

• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. Kuramer, 2018.

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Apaydın’ın, kendi geliştirdiği Kuramer programıyla, rivayete dayalı klasik metinleri kodlayarak analiz ettiği bir eserdir. (Eğitimde Kuramer-Pro kullanımına yer verilmiştir.)

​

Tezler/Yayımlanmış Tezler:

• Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer, 2018. 

Kuramer programının alt yapısını oluşturan ve yazarın doktora tezine dayalı bir eserdir.

​

• Aydemir, Halis. Rivayetlerin Olasılığı Teorisi Işığında Nâfî‘ Mevlâ İbn Ömer. Bursa: Emin Yayınları, 2008.

Prof. Dr. Halis Aydemir’in isnâdın yapısına ve râvilerin güvenilirlik durumuna dayalı olarak geliştirdiği rivayetlerin olasılığı ismini verdiği sayısal analizlerle hazırlanan doktora tezine dayalı çalışmasıdır.

​

• Saraçoğlu, Tuba Nur, Siyerde İsnâd (İbn Sa‘d’ın Rivayet Ağları), Bursa: Uludağ Üniv., SBE, 2023.

Proje yürütücüsünün, siyer rivayetinin ana yollarını ve râvilerini tespit etmek üzere sosyal ağ analizlerini kullandığı doktora tezidir.

​

Makaleler:

• Abay, Muhammet, “Tefsir Tarihi İçin Bir Veritabanı Modeli”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007), 33-54.

• Abay, Muhammet, “Yeni Bir Tabakâtü’l-Müfessirîn Denemesi”, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü, 275-288. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.

• Abay, Muhammet, “Tefsir Tarihi Yazımı ve Bilişim Teknolojileri”, Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu Kayseri 23-24 Ekim 2014, 357-378. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.

       Abay’ın çalışmaları tefsir alanında dijital metin kodlama yöntemlerinin kullanılmasını teklif eden ilk metinlerdir.

• Kurt, İsmail. “Ricâl Tenkit Araştırmalarının Dijital Kaynakları: İnternet Siteleri”. Tevilat: Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi II/1 (2021), 89-105.

        Hadis sahasında kullanılan dijital veri tabanlarının ele alındığı bir makaledir.

• Yılmaz, Rahile Kızılkaya- Haksever Elif. “Dijitalleşmenin Hadis Çalışmalarına Katkısı”. Modern Dönemde Hadis ve Babanzâde Ahmed Naîm. Ed. İbrahim Özcoşar, Ali Karakaş, Fikret Özçelik, Üsame Bozkurt. 349-364. İstanbul: Divan, 2022.

    Çalışmada hadis sahasında uygulanan dijital beşerî bilimlerin yöntemleri ele alınmakta ve kritiği yapılmaktadır.

• Tombul, Sema. “Veri Madenciliği Tekniklerinin ve Algoritmik Araştırmaların Hadis İlmine Uygulanabilirliği”, Eskiyeni, 44 (2021), 461-474.

Hadis sahasında mühendislik kökenli araştırmacıların geliştirdiği çeşitli uygulamaların, hadis usulü açısından değerlendirildiği bir çalışmadır.

• Saraçoğlu, Tuba Nur, “Dijital Beşerî Bilimler Bağlamında İlahiyat/İslâmî İlimler”, İslam Tetkikleri Dergisi, 12/2 (2022), 845-891.

Proje yürütücüsü tarafından yazılan, DBB araştırma süreçlerini, araştırma yöntemlerini İslamî ilimlerle ilgili örneklerle geniş bir şekilde ele alan ve bunların alana katkısını tartışmaya açan dijital ilahiyat araştırmaları için bir rehber olma hedefi olan makalesidir.

​

Projeler:

• “2./8. Asır Hadis Halkalarının İnşası”, Destekleyen: TÜBİTAK, Yürütücü: Doç. Dr. M. Enes Topgül, (devam ediyor).

Ekim 2021 tarihinde çalışmaları başlatılan ilahiyat alanında DBB analizlerine dayalı Tübitak destekli ilk projedir. Projede, kaynaklarda dağınık ve kapalı halde sunulan bilgiler veri setlerine dönüştürülerek, 2./8. asırdaki ilim halkalarının tespitine odaklanılmakta ve ilim merkezlerine göre Ehl-i Hadis’in dönemsel farklılıklarının ortaya çıkarılması hedeflemektedir. Projede her şehrin kendi özel bağlamında hadis tarihi açısından önemini ve şehirlerin birbiriyle ilişkileri bağlamında kapsamlı bir hadis tarihi inşa etmeyi mümkün kılacak kapsamlı analizler yapılacaktır. Klasik metinlerin veriye dönüştürülmesi aşaması tamamlanan projenin yürütücüsünden bu eğitim kapsamında veri hazırlama tecrübesini içeren bir derse yer verilmektedir.

​

• “Osmanlı Dönemi Fetva Mecmualarının Karşılaştırılmasında Yapay Zekâ Yöntemlerinin Kullanılması”, Destekleyen, TÜBİTAK, Yürütücü: Arş. Gör. Dr. Ahmet Faruk Çelik (devam ediyor).

Haziran 2022 tarihi itibariyle kabul almış Tübitak destekli metin analizlerine dayalı bir projedir. Projede 17. yy. şeyhülislamlarından Minkârizâde Yahya Efendi’nin fetvalarını diğer şeyhülislam fetvaları ile mukayese etme imkânı sunan bir yapay zekâ programı geliştirmek ve bu kıyaslamalar neticesinde ilk bakışta yapısal unsurları dolayısıyla aralarında ortaklıklar görünen fetvâ mecmualarının benzerlik oranlarının sorgulanması hedeflemektedir.

​

• “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)”, Destekleyen: TÜBİTAK, Yürütücü: Doç. Dr. Harun Yılmaz, (devam ediyor).

Haziran 2022 tarihi itibariyle kabul almış Tübitak destekli bir projedir. Nuaymi’nin (ö. 927/1521) ed-Dâris fî târihi’l-medâris adlı eserini merkeze alarak, 11.-16. yüzyıllarda Dımaşk’ta kurulmuş vakıf temelli eğitim kurumlarını mekansallaştırmayı, yapısal özellikleri, işleyişleri ve etki alanlarını tespit etmeyi ve kuruluş ve yayılış süreçlerini etkileyen faktörleri incelemeyi hedefleyen bir projedir. Projede vakıf temelli eğitim kurumları hakkında envanter oluşturmanın yanı sıra bu bilgilerin sentezlenmesi yoluyla modern öncesi dönem Dımaşk eğitim kurumlarının zaman içindeki dönüşümlerini anlamaya yarayacak tipolojiler oluşturulmaktadır. Bu proje bilgi üretimini kurumsal yapılarla sınırlı tikel bir inceleme konusu olmanın ötesine geçiren ve bilginin dolaşımını ilişkisel olarak ele alan bir çalışma olması bakımından İslam tarihçiliğine önemli katkılar sunacaktır. Ayrıca İslam tarihi alanında CBS analizlerine dayalı ilk proje olması yönüyle de sonraki projeler için öncü olma niteliğindedir.

​

• “Klasik Dönem İslâm Dünyasında Bilginin Yayılımı: Rihleler”, Destekleyen: TÜBİTAK, Yürütücü: Prof. Dr. Bekir Kuzudişli, (devam ediyor).

Temmuz 2023’te kabul alan proje, İslam kültür tarihi ve özellikle hadis rivayet faaliyetlerini ulemanın rihlelerine dayalı olarak incelemeyi hedeflemektedir. Farklı disiplinlerden birçok araştırmacının bir araya geldiği projede, klasik byografi eseri başta olmak üzere rihlere dair metinlerde dağınık halde bulunan bilgiler bir veri tabanına işlenmektedir. Hadis ilminin temel meseleleri olan rical tenkidi, isnada rihlelerin etkisi, bölgesel araştırmalar başta olmak üzere rihle yolları, ulema ilişkileri, yazı malzemelerinin dolaşımı ve telif süreçlerine dair bilgiler bir araya getirilmektedir. Proje kapsamında, metin analizleri, CBS ve sosyal ağ analizleri yöntemleri kullanılacak, alanında uzman akademisyenler tarafından veri analizleri ve görselleştirmelerin yapılmasının ardından zikredilen konular çerçevesinde rihlenin erken dönem bilgi aktarımındaki rolü derinlemesine incelenecektir.

 

İlahiyat alanındaki bir araştırmacının söz konusu yöntemleri öğrenme çabası bazı açık erişimli eğitim platformlarında genele hitap eden içeriklere erişmekle sınırlı görünmektedir. DBB yöntemlerinin; kendine has metin türleri, metin yapısı, usul ve tarihi olan her bir ilahiyat alt dalının araştırma yöntemlerine adaptasyonu ise özel bir çabayı gerekli kılmaktadır. Uygulamalı Dijital İlahiyat Araştırmaları Eğitimi, öncelikle bu alana ilgi duyan araştırmacılarla hali hazırda bu sahadaki çalışmalarda aktif olarak yer alan akademisyenler arasında bir ilişki kurmak, tecrübe aktarımına yardımcı olmak, birlikte çalışma ortamı oluşturmak niyetindedir. Bu nedenle projede yapay zekâ başta olmak üzere alandaki dijital alt yapıyla ilgili çalışmalarıyla tanınan akademisyenler (Prof. Dr. Hasan Güçlü, Doç. Dr. Celal Şenol, Dr. M. Taha Koçyiğit), proje yürütücüsünün de içlerinde yer aldığı, doktora çalışmalarında ve araştırma projelerinde DBB yöntemlerini kullanan tarih ve ilahiyat sahasından akademisyenlerin yanı sıra (Doç. Dr. Yunus Uğur, Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Apaydın, Arş. Gör. Dr. Tuba Nur Saraçoğlu) alandaki yeni uygulamaları kullanan ve hali hazırda bu yöntemlerle çalışılan projelerde yürütücü veya araştırmacı olarak yer alan akademisyenlerden (Doç. Dr. Enes Topgül, Arş. Gör. Sefer Korkmaz) oluşan bir eğitimci kadrosu kurulmuştur. Bu vesileyle disiplinlerarası bir tartışma ortamının ortaya çıkması hedeflenmektedir.

Prof. Dr. Hasan Güçlü (Biyoistatistik): Ağ analizlerinin birçok kullanım alanından biri olan tıp araştırmalarında uzun süredir biyoistatistik alanında ağ analizleri ve Pajek kullanımı üzerine eğitim, araştırma ve yayınları olan Güçlü’nün, aynı zamanda İslamî literatürü ilgilendiren rivayet ağı analizleri hakkında yayımlanmamış çalışmaları vardır. Proje kapsamında sosyal ağ analizleri ve Pajek uygulamalarını içeren modüldeki derslerinin yanı sıra çalışma alanlarından biri olan yapay zekâya giriş eğitimi verecektir.

Doç. Dr. Yunus Uğur (Tarih/DBB): Osmanlı tarihi alanındaki çalışmaları başta olmak üzere Türkiye’de DBB alanıyla ilgili ilk çalışma ve projeleri yapan, eğitim programları ve yayınlarıyla Türkiye’de bu alanın önde gelen isimlerinden olan Uğur, kurumsal olarak da DBB çalışmalarının temsiline öncülük etmektedir. Proje kapsamında DBB giriş eğitimi dersi verecektir.

Doç. Dr. Muhammed Enes Topgül (Hadis): Hadis alanında hazırladığı projeyle, ilahiyat fakülteleri bünyesinde DBB yöntemlerinin kullanıldığı en erken girişimlerden birine imza atan, klasik metinlerin veriye dönüştürülme süreçleriyle ilgili uzun süredir tecrübe sahibi olan Topgül, eğitim programı kapsamında ilahiyat alanının ilkelerinin DBB yöntemlerine adaptasyonu bağlamında bir ders verecektir.

Doç. Dr. Celal Şenol (Coğrafya): Coğrafya bölümünde, CBS analizleri ve ArcGIS kullanımına dayalı proje, eğitim ve yayınları olan Şenol, proje kapsamında CBS için ayrılan ArcGIS uygulamalarını içeren modülde İslam tarihi verilerine dayalı eğitim verecektir.

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Apaydın (Hadis): Hadis alanındaki araştırmalarında dijital yöntemleri kullanan Apaydın, kendi geliştirdiği Kuramer programıyla, metin analizlerini digital ortama taşıyan ilk akademisyenlerdir. Klasik İslami literatür üzerine ilk metin kodlama programı olan Kuramer’in yeni versiyonu bu eğitim kapsamında Metin analizleri modülünde tanıtılıp kullanılacaktır.

Dr. Öğr. Üyesi M. Taha Koçyiğit (Yapay Zekâ): Bilgisayar mühendisliği, fizik ve yapay zekâ alanlarından derin öğrenme ve bilgisayarlı görü konularında eğitimi olan, bu alanda Edinburgh Üniversitesi’nde doktorasını tamamlamış ve İslamî metinlerin analizlerinde kullanılan yapay zekâ alt yapısına dayalı İsarGPT’nin üreticileri arasında yer alan Koçyiğit, proje kapsamında büyük dil modeli temelli araçların İslamî metinlerin analizlerindeki uygulamalarına ayrılan bir modülde eğitim verecektir.

Arş. Gör. Dr. Tuba Nur Saraçoğlu (İslam Tarihi): Uzun süredir DBB yöntemleri ile ilgili olarak çalışan, bu alanda yayımlanmış makale ve İslam tarihi alanında ağ analizlerini kullandığı doktora tezi olan proje yürütücüsü, eğitim kapsamında dijital ilahiyat araştırmalarının alan tanımı, uygulama örnekleri, problemleri ve imkanları ve DBB yöntemlerinin ilahiyat alanına adaptasyonu konusunda bir giriş ders verecektir.

Arş. Gör. Sefer Korkmaz (İslam Hukuku): Yurt dışında digital Islamicate studies çalışmalarının en önemlilerinden olan KITAB projesinde araştırmacı olarak bulunan Korkmaz, eğitim kapsamında metin analizleri modülünde, KITAB projesinde kullanılan metin analiz yöntemlerinin ilahiyat araştırmalarına katkısını tartışacak ve katılımcılarla birlikte bu yöntemleri kullanacaktır.

Uygulamalı Dijital İlahiyat Araştırmaları Eğitimi, alana dair tartışmaların geniş bir araştırmacı kitlesine yayılması ve bu konuda bir alt yapı oluşturması ve ileride yapılacak çalışmaları besleyecek bir araştırmacı kadrosu kurulması hususunda ilk adımların atılması açısından önemli bir ihtiyacı karşılamak niyetindedir. Bu yeni çalışma yöntemleriyle ileride yapılacak proje vb. çalışmaları besleyecek bir network oluşturmak, ilahiyat çalışmaları özelinde ihtiyaç duyulan eğitim faaliyetlerine ilk adımı atmak, katılımcıların ArcGIS, Pajek, Kuramer, ChatGPT gibi mekân, ağ, metin analizi programı ve yapay zeka uygulamaları öğrenerek bu yeni yöntemlere adaptasyonunu sağlamak, farklı disiplinlerden akademisyenlerin birlikte çalışabileceği bir ortam oluşturmak, ilahiyat fakültelerinin gündemine DBB yöntemlerini taşımak gibi yaygın etkiler gözetilmektedir. Ayrıca proje süresince ve sonrasında kullanılmak üzere bir Slack hesabı aktif edilerek iletişimin sürekliliğini sağlamak hedeflenmektedir. Katılımcıların proje süresince veya sonrasında bireysel veya gruplar halinde yaptıkları çalışmaların veya projede öğrendikleri yöntemleri kullandıkları yayınların proje web sitesinde “Proje Çıktıları” sekmesinde doğrudan yayınlanması veya ilgili yayınlarına sitede link verilmesi yoluyla teşvik edilmesi de yaygın hedefler arasındadır. Ayrıca sonraki dönemlerde farklı ders içerikleri de olan eğitim faaliyetlerinin düzenlenmesi ve bu ilk eğitime katılan kişilere sonraki eğitimlerde öncelik tanınması planlanmaktadır.